Getto w Wenecji to pierwsze getto na świecie, które później stało się synonimem dzielnicy przymusowego osadnictwa dla mniejszości religijnych lub etnicznych.
Pochodzenie nazwy
Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia słowa „getto”, żadna z nich nie jest pewna. Zgodnie z teoriami historyka Daniela B. Schwartza, słowo to nie powstało w wyniku segregacji Żydów, ale jest raczej pozostałością po dawnej funkcji wyspy, na którą zostali przeniesieni.
Najmocniejszym argumentem na poparcie tej tezy jest fakt, że pierwotny obszar zamieszkania Żydów nazywał się „Ghetto Nuovo” (Nowe Getto), a nie „Ghetto Vecchio” (Stare Getto). Logika nakazywałaby bowiem nazwanie pierwszego miejsca osiedlenia „Starym Gettem”, a dopiero kolejnego – „Nowym”. Rozwiązanie tej zagadki tkwi w pierwotnym przeznaczeniu tego miejsca. Słowo „getto” w Wenecji oznaczało odlewnię metali. To właśnie na terenie nieczynnej odlewni, pełnej odpadów i zanieczyszczeń, powstało „Nowe Getto”. Dopiero później, w 1516 roku, zamieszkali tam Żydzi, wysiedleni z innych części miasta.
Getto w Wenecji – początki
Pierwsze wzmianki o Żydach pojawiają na wyspie pojawiają się w dokumentach z 945 i 992 roku. Dokumenty te zakazywały weneckim kapitanom przyjmowania Żydów na swoje statki. Dopiero w 1290 roku kupcy i bankierzy dostali oficjalne zezwoleni na pracę w Wenecji, ale nie mogli mieszkać na wyspie oraz zmuszeni byli płacić specjalny podatek w wysokości pięciu procent od wszystkich swoich transakcji. Warto pamiętać, że Wenecja była wtedy oddzielnym państwem, a nie częścią Włoch. W związku z trudną sytuacją ekonomiczną miasta i zakazem wydawania pożyczek przez chrześcijan, Żydzi trudniący się bankierstwem otrzymali pozwolenie na osiedlenie się w mieście w 1385 roku. W 1386 roku otrzymali kawałek ziemi przeznaczony do użytku jako cmentarz żydowski.
W 1394 roku Senat postanowił wygnać Żydów z miasta z obawy przed ich nadmiernym rozwojem gospodarczym. Pozwolono im pracować w mieście przez ograniczone dwutygodniowe interwały. Ci, którzy nie trudnili się pożyczaniem, mogli pozostać w mieście, chociaż z pewnymi ograniczeniami. Musieli nosić różne znaki na swoich ubraniach (żółta opaska, chusta, czapka). Inne antyżydowskie prawa obejmowały zakaz posiadania ziemi (ustanowiony w 1423 roku) i budowy synagogi (ustanowiony w 1426 roku). Żydów czasem zmuszano do uczestnictwa w nabożeństwach chrześcijańskich lub do chrztu. Wrogie stosunki wobec Żydów były powszechne, trzech Żydów zostało zabitych w 1480 roku w wyniku oskarżeń o rytualne morderstwo, a więcej ucierpiało po kolejnych oskarżeniach w 1506 roku.
Po klęsce Wenecji w bitwie pod Agnadello w 1509 roku, władze weneckie ponownie pozwoliły Żydom na mieszkanie w centrum miasta w zamian za roczny trybut w wysokości 6,500 dukatów. W rezultacie, wiele budynków w pobliżu Rialto zostało zamieszkanych przez Żydów, co jednak wywołało głośne protesty ze strony części chrześcijan. Z tego powodu 1515 roku wniesiono wniosek do Senatu, w którym domagano się, aby Żydzi mogli pozostać w mieście ze względu na ich wkład w rozwój gospodarczy, ale żeby mieszkali w oddzielnych dzielnicach. Odrzucając propozycję zamykania ich na Giudecca lub na wyspie Murano, w 1516 roku senat wenecki wydał dekret, który nakazywał Żydom osiedlenie się w oddzielnej dzielnicy Wenecji, która nazywała się „Ghetto Nuovo”.
Getto w Wenecji: życie codzienne
Bramy getta zamykano na noc, a na działalność gospodarczą Żydów nałożono liczne ograniczenia. Mogli trudnić się sprzedażą używanych rzeczy, pożyczaniem pieniędzy lub zajmować się medycyną. Mieli prawo opuszczać getto w ciągu dnia, ale musieli nosić oznaczenia. Warunki mieszkalne były trudne w związku z dużym zagęszczeniem ludności na małym obszarze. Często Żydzi zmuszeni byli zajmować całymi rodzinami nie więcej niż jeden pokój. Synagogi w Wenecji musiały być budowane wewnątrz istniejących już budynków i były dostępne przez prywatne domy. Były one symbolami różnych tożsamości kulturowych Żydów w Wenecji. Nigdy nie powstała jednolita wenecka kultura żydowska.
Pierwszymi Żydami, którzy osiedlili się w getcie, byli Aszkenazyjczycy z Europy Środkowej. W latach 1528-1532 otwarto dwie synagogi: Scola Grande Tedesca i Scola Canton.
W 1541 roku dołączyli do nich Żydzi Lewantyńscy, praktykujący ryt sefardyjski. Byli na tyle zamożni, że mogli zbudować synagogę na parterze, zamiast w ciasnych mieszkaniach na najwyższych piętrach.
W 1575 roku do biedniejszych Aszkenazyjczyków dołączyli Żydzi włoscy, którzy wyemigrowali na północ do Wenecji z centralnych i południowych Włoch. Zbudowali swoją synagogę, Scola Italiana, na szczycie niektórych mieszkań na tym samym placu co niemiecka synagoga.
Pomimo surowych trudności, kultura żydowska mogła rozwijać się do pewnego stopnia, a drukarstwo hebrajskie w Wenecji odegrało kluczową rolę w tym procesie. Daniel Bomberg, flamandzki drukarz działający w Wenecji na początku XVI wieku, był pierwszym, który z sukcesem używał hebrajskich czcionek w swoich publikacjach. Szybko jego drukarnia stała się jednym z najważniejszych ośrodków drukarstwa hebrajskiego na świecie. Bomberg, będąc chrześcijaninem, zyskał szacunek i zaufanie społeczności żydowskiej dzięki swojej dbałości o jakość i precyzję drukowanych dzieł. Jego wydawnictwo produkowało prace o najwyższym standardzie typograficznym, co przyczyniło się do ustanowienia Wenecji jako centrum drukarstwa hebrajskiego w XVI wieku. Wydrukowanie przez Bomberga kompletnych wersji Talmudu babilońskiego i jerozolimskiego było przełomowym osiągnięciem, które umożliwiło szerokie rozpowszechnienie tych kluczowych tekstów religijnych.
Wyzwolenie getta
Rok 1797 był dla społeczności żydowskiej Wenecji momentem przełomowym. Otwarcie bram getta przez wojska Napoleona i koniec państwa weneckiego położyło kres wiekom segregacji i dyskryminacji. Istotną rolę w tym procesie odegrały idee oświecenia i rewolucji francuskiej, które promowały wolność i równość dla wszystkich obywateli. Żydzi, którzy wcześniej byli postrzegani jako odrębna i podległa grupa, zaczęli być coraz bardziej akceptowani jako część społeczeństwa weneckiego.
Chociaż wkrótce potem Wenecja znalazła się pod panowaniem Habsburgów, a część swobód została ograniczona, getta oficjalnie nie odtworzono. Część społeczności pozostała w dotychczasowych dzielnicach, podczas gdy zamożniejsi Żydzi osiedlili się w innych częściach miasta. Należy jednak pamiętać, że wyzwolenie nie oznaczało natychmiastowej i pełnej emancypacji. Proces ten następował stopniowo.
Na bieżąco polecamy różne rzeczy na naszych social mediach: Instagram, Facebook.
Źródła