Fascynacja niebem i gwiazdami towarzyszyła ludzkości od zarania dziejów, a judaizm nie był wyjątkiem od tej reguły. Choć oficjalne nauki judaizmu dystansują się od astrologii, znaki zodiaku, znane w języku hebrajskim jako „mazalot” (מזלות), znalazły swoje miejsce w żydowskiej tradycji i kulturze.

Historia znaków zodiaku w judaizmie sięga czasów starożytnych. Mimo że Tora wyraźnie zabrania praktyk wróżbiarskich, wielu rabinów na przestrzeni wieków interpretowało znaki zodiaku jako część Bożego planu dla świata. W Talmudzie, podstawowym dziele rabinicznego judaizmu, znajdujemy wzmianki o wpływie gwiazd na ludzkie losy. Średniowieczni kabaliści poszli o krok dalej, tworząc złożone systemy łączące astrologię z żydowskim mistycyzmem.

Stosunek do astrologii w judaizmie nigdy nie był jednoznaczny. Część rabinów kategorycznie ją odrzucała, inni akceptowali z pewnymi zastrzeżeniami, a jeszcze inni włączali ją do swoich nauk. Ta różnorodność poglądów sprawiła, że znaki zodiaku, choć nieoficjalnie, stały się częścią żydowskiej kultury i symboliki.

Znaki zodiaku w judaizmie – tradycja i teksty religijne

Znaki zodiaku w judaizmie pojawiają się w różnych źródłach religijnych, od Talmudu po średniowieczne komentarze. Ich obecność w tekstach świadczy o złożonym stosunku judaizmu do astrologii.

W Talmudzie Babilońskim, w traktacie Szabat 156a, znajdujemy znaczącą dyskusję na temat wpływu gwiazd na ludzkie losy:

אמר רבי חנינא: מזל מחכים, מזל מעשיר, ויש מזל לישראל („Rabbi Hanina powiedział: znak zodiaku (mazal) czyni mądrym, znak zodiaku czyni bogatym, i Izrael ma swój znak zodiaku.”)

Midrasz Raba do Księgi Wyjścia (15:6) zawiera interesujące porównanie:

שנים עשר שעות ביום, שנים עשר חדשים בשנה, שנים עשר מזלות ברקיע, שנים עשר שבטים („Dwanaście godzin w dniu, dwanaście miesięcy w roku, dwanaście znaków zodiaku na niebie, dwanaście plemion.”)

To zestawienie sugeruje głęboki związek między strukturą czasu, niebios i narodu żydowskiego.

Inny tekst, Midrasz Tanchuma, w parszy Ha’azinu, również odnosi się do znaków zodiaku:

ברא הקב”ה שנים עשר מזלות ברקיע („Święty, niech będzie błogosławiony, stworzył dwanaście znaków zodiaku na firmamencie.”)

W średniowiecznej tradycji kabalistycznej znaki zodiaku zyskały dodatkowe znaczenie. Sefer Jecira, wczesne dzieło kabalistyczne, w rozdziale 5:4 omawia dwanaście „prostych liter” hebrajskiego alfabetu, łącząc je z dwunastoma granicami ukośnymi, co często interpretowano jako odniesienie do znaków zodiaku.

Nawet w praktycznych aspektach życia religijnego znaki zodiaku znalazły swoje miejsce. Raszi, słynny średniowieczny komentator, w swoim komentarzu do Księgi Wyjścia 28:15, omawiając napierśnik arcykapłana, pisze:

שנים עשר אבנים על שמות השבטים, והם כנגד שנים עשר מזלות (’Dwanaście kamieni z imionami plemion, a one odpowiadają dwunastu znakom zodiaku.”)

Ta interpretacja łączy symbolikę plemion Izraela z kosmicznym porządkiem znaków zodiaku.

Innym ważnym średniowiecznym źródłem jest Sefer Raziel, kabalistyczne dzieło przypisywane archaniołowi Razielowi. Zawiera ono obszerne opisy znaków zodiaku i ich znaczenia w kontekście żydowskiej mistyki.

Jednak nie wszyscy rabini akceptowali astrologię. Maimonides, jeden z najważniejszych średniowiecznych myślicieli żydowskich, w swoim dziele Miszne Tora (Hilchot Awoda Zara 11:8-9) zdecydowanie krytykuje praktyki astrologiczne:

כל אלו הדברים דברי שקר וכזב הן, והן שהטעו בהן עובדי כוכבים הקדמונים לגויי הארצות כדי שינהגו אחריהן („Wszystkie te rzeczy są kłamstwem i oszustwem, którymi starożytni bałwochwalcy zwodzili narody świata, aby podążały za nimi.”)

Ta różnorodność opinii, jak złożony był i pozostaje stosunek judaizmu do znaków zodiaku. Ich obecność w tekstach i tradycji świadczy o ciągłym dialogu między judaizmem a szerszymi prądami kulturowymi i intelektualnymi na przestrzeni wieków.

Znaki zodiaku w synagogach

Intrygującym aspektem obecności znaków zodiaku w judaizmie jest ich występowanie w synagogach.

Fenomen ten może wydawać się zaskakujący, biorąc pod uwagę monoteizm judaizmu i jego ogólną niechęć do praktyk, które mogłyby być postrzegane jako bałwochwalcze. Jednakże obecność znaków zodiaku w synagogach ma kilka możliwych wyjaśnień:

Symbolika kalendarza: Znaki zodiaku często przedstawiano jako wizualną reprezentację miesięcy żydowskiego kalendarza. W ten sposób służyły one praktycznemu celowi, pomagając wiernym orientować się w cyklu roku liturgicznego.
Kosmiczna harmonia: Niektórzy rabini interpretowali znaki zodiaku jako symbol Bożego porządku we wszechświecie. Ich obecność w synagogach miała przypominać wiernym o wielkości i złożoności Bożego stworzenia.
Kulturowe zapożyczenia: Judaizm, mimo swojej odrębności, nie rozwijał się w izolacji. Znaki zodiaku, popularne w kulturach ościennych, mogły zostać zaadaptowane i reinterpretowane w kontekście żydowskim.
Mistyczne interpretacje: W tradycji kabalistycznej znaki zodiaku często łączono z głębszymi, duchowymi prawdami. Ich obecność w synagogach mogła więc mieć znaczenie ezoteryczne, zrozumiałe dla wtajemniczonych.
Artystyczna ekspresja: W niektórych przypadkach, zwłaszcza w okresach większej otwartości kulturowej, znaki zodiaku mogły być po prostu elementem dekoracyjnym, niekoniecznie niosącym głębsze znaczenie religijne.

Przykłady takich dekoracji można znaleźć w pozostałościach starożytnych synagog w Izraelu, takich jak synagoga w Bet Alpha czy synagoga w Seforis, gdzie odkryto piękne mozaiki podłogowe przedstawiające znaki zodiaku. Również w średniowiecznych synagogach Europy, na przykład w Starej Synagodze w Krakowie, można znaleźć malowidła lub reliefy przedstawiające znaki zodiaku.

Obecność znaków zodiaku w synagogach świadczy o złożoności i bogactwie żydowskiej tradycji. Pokazuje, jak judaizm, mimo swoich ścisłych monoteistycznych zasad, potrafił asymilować i reinterpretować elementy z innych kultur, nadając im nowe, zgodne z własną teologią znaczenie. Jest to fascynujący przykład kulturowej adaptacji i syntezy, który do dziś intryguje badaczy i wiernych.

Znaki zodiaku w judaizmie

1. Baran (טלה, tale) – מזל טלה (mazal tale)

Miesiąc żydowski: Nisan (ניסן)
Litera hebrajska: ה (He)
Miesiąc w judaizmie: Miesiąc Nisan jest związany z wyjściem z Egiptu i świętem Pesach, symbolizując wolność i nowe początki.
Element: Ogień
Natura: Męska
Pora roku: Wiosna
Aspekt językowy: Słowo טלה (tale) w hebrajskim oznacza „baranka (jagnię)”, co nawiązuje do ofiary paschalnej.
Kulturowe znaczenie: W kulturze żydowskiej Baran symbolizuje ofiarność i gotowość do poświęceń, nawiązując do ofiary Izaaka (Akeda).

2. Byk (שור, szor) – מזל שור (mazal szor)

Miesiąc żydowski: Ijar (אייר)
Litera hebrajska: ו (Waw)
Powiązanie z judaizmem: Miesiąc Ijar jest czasem liczenia Omeru, symbolizując proces duchowego wzrostu i doskonalenia charakteru.
Element: Ziemia
Natura: Żeńska
Pora roku: Wiosna
Byk (zwierzę) w judaizmie: Midrasz Raba podaje historię walki byka (Szor ha-Bar) i Lewiatana w czasach ostatecznych.
Kulturowe znaczenie: Byk w tradycji żydowskiej często symbolizuje siłę i płodność, nawiązując do błogosławieństwa Józefa w Księdze Powtórzonego Prawa 33:17.

3. Bliźnięta (תאומים, teomim) – מזל תאומים (mazal teomim)

Miesiąc żydowski: Siwan (סיון)
Litera hebrajska: ז (Zajin)
Powiązanie z judaizmem: Miesiąc Siwan jest związany z otrzymaniem Tory na górze Synaj, symbolizując mądrość i zdolność do nauki.
Element: Powietrze
Natura: Męska
Pora roku: Wiosna/Lato
Aspekt językowy: Słowo תאומים (teomim) w hebrajskim oznacza „bliźnięta”, ale rdzeń ת-א-ם odnosi się do dopasowania, sugerując ideę dopełnienia.
Kulturowe znaczenie: Bliźnięta w tradycji żydowskiej często symbolizują partnerstwo i współpracę, nawiązując do biblijnych par bliźniąt jak Jakub i Ezaw.

4. Rak (סרטן, sartan) – מזל סרטן (mazal sartan)

Miesiąc żydowski: Tamuz (תמוז)
Litera hebrajska: ח (Chet)
Element: Woda
Natura: Żeńska
Pora roku: Lato
Powiązanie z judaizmem: Miesiąc Tamuz jest często związany z okresami żalu i refleksji w związku z wydarzeniami historycznymi, które miały miejsce w tym czasie, w tym zburzeniem Świątyni w Jerozolimie i różnymi tragicznymi wydarzeniami w historii Żydów.

Lew (אריה, arje) – מזל אריה (mazal arje)

Miesiąc żydowski: Aw (אב)
Litera hebrajska: ט (Tet)
Powiązanie z judaizmem: Miesiąc Aw jest związany z żałobą po zniszczeniu Świątyni, ale także z nadzieją na przyszłe odkupienie.
Element: Ogień
Natura: Męska
Pora roku: Lato
Aspekt językowy: Słowo אריה (arje) w hebrajskim oznacza „lew”, symbolizując siłę i majestat.
Kulturowe znaczenie: Lew w tradycji żydowskiej symbolizuje plemię Judy i królewskość, nawiązując do błogosławieństwa Jakuba dla Judy w Księdze Rodzaju 49:9.

Panna (בתולה, betula) – מזל בתולה (mazal betula)

Miesiąc żydowski: Elul (אלול)
Litera hebrajska: י (Jod)
Powiązanie z judaizmem: Miesiąc Elul jest czasem pokuty i przygotowania do Wysokich Świąt (Rosz ha-Szana i Jom Kipur).
Element: Ziemia
Natura: Żeńska
Pora roku: Lato/Jesień
Aspekt językowy: Słowo בתולה (betula) w hebrajskim oznacza „dziewica”, symbolizując czystość i nowy początek.
Kulturowe znaczenie: Panna w tradycji żydowskiej często symbolizuje skromność i czystość, nawiązując do idealnego obrazu Izraela jako oblubienicy Boga.

Waga (מאזניים, moznajim) – מזל מאזניים (mazal moznajim)

Miesiąc żydowski: Tiszri (תשרי)
Litera hebrajska: ל (Lamed)
Powiązanie z judaizmem: Miesiąc Tiszri jest związany z Rosz ha-Szana i Jom Kipur, symbolizując sąd i równowagę.
Element: Powietrze
Natura: Męska
Pora roku: Jesień
Kulturowe znaczenie: Waga w tradycji żydowskiej symbolizuje Boski sąd podczas Wysokich Świąt, gdy ważone są uczynki człowieka.

Skorpion (עקרב, akraw) – מזל עקרב (mazal akraw)

Miesiąc żydowski: Cheszwan (חשוון)
Litera hebrajska: נ (Nun)
Powiązanie z judaizmem: Miesiąc Cheszwan jest czasem przejścia po intensywnym okresie świąt, symbolizując powrót do codzienności.
Element: Woda
Natura: Żeńska
Pora roku: Jesień
Kulturowe znaczenie: Skorpion w tradycji żydowskiej często symbolizuje ukryte niebezpieczeństwa, ale także zdolność do przemiany.

Strzelec (קשת, keszet) – מזל קשת (mazal keszet)

Miesiąc żydowski: Kislew (כסלו)
Litera hebrajska: ס (Samech)
Powiązanie z judaizmem: Miesiąc Kislew jest związany ze świętem Chanuka, symbolizując zwycięstwo światła nad ciemnością.
Element: Ogień
Natura: Męska
Pora roku: Jesień/Zima
Aspekt językowy: Słowo קשת (keszet) w hebrajskim oznacza „łuk”, nawiązując do łuku tęczy – symbolu przymierza z Noem.
Kulturowe znaczenie: Strzelec w tradycji żydowskiej symbolizuje dążenie do celu i sprawiedliwość, nawiązując do postaci biblijnych łuczników.

Koziorożec (גדי, gdi) – מזל גדי (mazal gdi)

Miesiąc żydowski: Tewet (טבת)
Litera hebrajska: ע (Ajin)
Powiązanie z judaizmem: Miesiąc Tewet jest związany z postem 10 Tewet, upamiętniającym oblężenie Jerozolimy.
Element: Ziemia
Natura: Żeńska
Pora roku: Zima
Kulturowe znaczenie: Koziorożec w tradycji żydowskiej symbolizuje wytrwałość i zdolność do pokonywania przeszkód.

Wodnik (דלי, dli) – מזל דלי (mazal dli)

Miesiąc żydowski: Szwat (שבט)
Litera hebrajska: צ (Cadi)
Powiązanie z judaizmem: Miesiąc Szwat jest związany ze świętem Tu bi-Szwat, Nowym Rokiem Drzew.
Element: Powietrze
Natura: Męska
Pora roku: Zima
Aspekt językowy: Słowo דלי (dli) w hebrajskim oznacza „wiadro”, symbolizując czerpanie i rozprowadzanie wiedzy.
Kulturowe znaczenie: Wodnik w tradycji żydowskiej symbolizuje odnowę i odrodzenie, nawiązując do wody jako źródła życia.

Ryby (דגים, dagim) – מזל דגים (mazal dagim)

Miesiąc żydowski: Adar (אדר)
Litera hebrajska: ק (Kuf)
Powiązanie z judaizmem: Miesiąc Adar jest związany ze świętem Purim, symbolizując radość i ukryte cuda.
Element: Woda
Natura: Żeńska
Pora roku: Zima/Wiosna
Aspekt językowy: Słowo דגים (dagim) w hebrajskim oznacza „ryby”, symbolizując płodność i ukryte błogosławieństwa.
Kulturowe znaczenie: Ryby w tradycji żydowskiej symbolizują płodność i ochronę przed „złym okiem”, często używane jako amulety.

Zachęcamy do obserwowania nas na Instagramie, Facebooku.