Brzmi jak fantazja, ale to nie żart. W wielu wydaniach Biblii naprawdę znajdziemy „jednorożca”! Skąd w Piśmie Świętym wzięło się to mityczne stworzenie? Odpowiedź prowadzi nas przez wieki tłumaczeń – od hebrajskiego oryginału, przez grecką Septuagintę, aż po łacińską Wulgatę i polskie przekłady.
Jeżeli przyjrzymy się różnym przekładom biblijnym, wygląda na to jakby tłumacze nie mogli się zdecydować o jakie zwierzę chodziło. Znajdziemy zarówno bawoła, jednorożca, a Biblia ks. Jakób Wujka zawiera nazwę “Rynocerot” (właściwie to prawie przepisanie łacińskiego rhinocerotis). W innych jeszcze fragmentach tłumaczeń dochodzą kolejne zwierzęta. Według Nowej Biblii Gdańskiej w księdze Hioba (39,9) chodzi nie o jednorożca, a o żubra. Z kolei jedno z angielskich tłumaczeń (Young’s Literal) zostawia w tym miejscu po prostu hebrajskie słowo (“horns of a re’em”).
Niemniej spora część tłumaczeń odnosi się właśnie do jednorożca. Biblia Brzeska (Ps 29,6) wspomina też młode “jednorożczęta”.
Jednorożec w Biblii
Słowo rhinocerotis (dopełniacz od rhinoceros, czyli nosorożec) oraz pokrewne unicornis (jednorożec) pojawiły się w Wulgacie jako próba przetłumaczenia greckiego słowa, które samo w sobie było już interpretacją trudnego do zidentyfikowania hebrajskiego terminu. To nie znaczy, że autorzy Wulgaty wyobrażali sobie mitycznego jednorożca, jakiego znamy ze średniowiecza, ale raczej potężne, dzikie zwierzę z jednym rogiem, takie jak nosorożec.
Oto szczegółowe wyjaśnienie tej drogi.
1. Oryginał hebrajski: Re’em (רְאֵם)
W oryginalnych tekstach Starego Testamentu, spisanych po hebrajsku, w kilku miejscach (m.in. Księga Liczb 23:22, Księga Powtórzonego Prawa 33:17, Księga Hioba 39:9) pojawia się zwierzę o nazwie re’em. Z opisów biblijnych wiemy, że było ono symbolem:
– Ogromnej siły: „Bóg, który ich wywiódł z Egiptu, jest dla nich jak rogi re’ema.” (Lb 23:22)
– Dzikiej, nieokiełznanej natury: „Czy re’em zechce ci służyć? Czy zostanie na noc przy twoim żłobie?” (Hi 39:9)
Współcześni bibliści i zoolodzy są niemal pewni, że hebrajskie słowo re’em odnosiło się do tura pierwotnego (Bos primigenius) – potężnego, dzikiego przodka bydła domowego, który wyginął w XVII wieku (ostatni osobnik padł w Puszczy Jaktorowskiej w Polsce w 1627 r.). Tur miał dwa potężne rogi, a nie jeden.
2. Tłumaczenie greckie: Monokeros (μονόκερως)
Około III-II wieku p.n.e. w Aleksandrii uczeni żydowscy przetłumaczyli hebrajską Biblię na język grecki. Tłumaczenie to znamy jako Septuagintę (LXX). Kiedy natknęli się na słowo re’em, stanęli przed problemem. Tur mógł być już w ich czasach i rejonie zwierzęciem rzadkim lub nieznanym.
Zamiast znaleźć grecki odpowiednik tura, zdecydowali się na słowo monokeros, które dosłownie oznacza „jeden róg” (gr. monos – jeden, keras – róg). Dlaczego? Istnieje kilka teorii:
– Błędne rozumienie: Mogli opierać się na legendarnych opowieściach o potężnych, jednorogich bestiach z Indii lub Afryki (jak nosorożec indyjski), które opisywali greccy historycy, np. Ktezjas.
– Perspektywa profilu: Rysunki lub płaskorzeźby przedstawiające tura z profilu mogły sprawiać wrażenie, że zwierzę ma tylko jeden róg.
– Symbolika: Być może chcieli podkreślić wyjątkową, „pojedynczą” siłę tego stworzenia, używając terminu o mitycznym zabarwieniu.
Ten właśnie krok w tłumaczeniu był kluczowy – potężne, dwurożne zwierzę stało się stworzeniem „jednorogim”.
3. Tłumaczenie łacińskie (Wulgata): Rhinoceros i Unicornis
W IV wieku n.e. Święty Hieronim podjął się zadania stworzenia jednolitego tłumaczenia Biblii na łacinę – Wulgaty. Korzystał zarówno z hebrajskiego oryginału, jak i z bardzo popularnej w świecie chrześcijańskim greckiej Septuaginty.
Podążając za greckim monokeros, Hieronim użył w różnych miejscach dwóch łacińskich słów:
– Unicornis (od unus – jeden, cornu – róg): To dosłowne tłumaczenie greckiego monokeros.
– Rhinoceros (z greckiego rhinokerōs, dosł. „nosorożec”): To słowo odnosiło się do znanego Rzymianom, prawdziwego zwierzęcia – nosorożca.
Użycie przez Hieronima słowa rhinoceros (np. w Lb 23:22: „fortitudo eius quasi rhinocerotis”) pokazuje, że wyobrażał on sobie konkretne, realnie istniejące zwierzę, znane ze swojej siły i posiadania jednego rogu na nosie. Nie myślał o smukłym, białym koniu z magicznym rogiem, jakiego znamy z późniejszych legend. Dla niego monokeros/unicornis/rhinoceros był po prostu potężną, dziką i niebezpieczną bestią.
Magiczny jednorożec w Biblii?
Jeden z fragmentów jest szczególnie ciekawy, gdyż wiąże owo stworzenie (jednorożca lub nie)… z magią. To księga Liczb 23,22: אֵל מֹוצִיאָם מִמִּצְרָיִם כְּתֹועֲפֹת רְאֵם לֹו׃ “Bóg, który ich wywiódł z Egiptu, jest dla nich jakby rogami bawołu / jednorożca” (zależnie od tłumaczenia). Biblia Brzeska i Gdańska mają tutaj “moc jednorożcową”. W kolejnym wersecie jest to rozwinięte w kontekście magii: כִּי לֹא־נַחַשׁ בְּיַעֲקֹב “gdyż zaklęcie nie ma mocy nad Jakubem”. W tej samej narracji jest też zapowiedź, że ten lud Jakubowy “podniesie się jak lwica” (עָם כְּלָבִיא יָקוּם – am ke-lawi jakum). Księga Powtórzonego Prawa 33 opisuje symbolicznie różne błogosławieństwa dla synów Jakuba. Wśród nich Józef jest wymieniony jako ten, który ma rogi REEM.
Czy starożytni wyobrażali sobie to jako jednorożca?
– Św. Hieronim i uczeni jego czasów: Prawdopodobnie nie w mitycznym sensie. Myśleli o potężnym, egzotycznym zwierzęciu, takim jak nosorożec. Wybór słów unicornis i rhinoceros był próbą oddania „jednorogiego” charakteru, który został wprowadzony w greckim tłumaczeniu.
– Późniejsi czytelnicy (średniowiecze): To właśnie w średniowieczu, gdy Wulgata była podstawowym tekstem biblijnym w Europie, słowa unicornis i rhinoceros zaczęły żyć własnym życiem. Oderwane od kontekstu hebrajskiego (re’em) i zoologicznego (nosorożec), stały się biblijnym dowodem na istnienie mitycznego jednorożca. Stworzenie to obrosło bogatą symboliką chrystologiczną (jako symbol czystości, siły i samego Chrystusa), a jego obecność w Piśmie Świętym nadawała mu status autentyczności.
Podsumowując, jednorożec w Biblii jest „fantomem translatorskim”. Jego droga zaczęła się od prawdziwego tura, przez grecką koncepcję „jednego rogu”, aż po łacińskie słowa, które otworzyły drzwi średniowiecznej wyobraźni.
Zainteresowanych pogłębieniem wiedzy na temat kultury żydowskiej i języka hebrajskiego zapraszamy do zapoznania się z ofertą kursów językowych online prowadzonych przez Klub Hebrajski. Zapewniamy profesjonalne zajęcia w małych grupach na wszystkich poziomach zaawansowania.
