Gdy zbliża się Święto Świateł, internet – a zwłaszcza jego anglojęzyczna część – zalewa fala różnych pisowni: Hanukkah, Chanukah, Hannuka… Można dostać zawrotu głowy! W Polsce mamy jednak komfortową sytuację, bo zasady są jasne, logiczne i głęboko zakorzenione w języku. Jak poprawnie zapisać nazwę tego święta? Dlaczego jedna litera może zmienić modlitwę w bluźnierstwo? I co wspólnego ma Chanuka z edukacją?
Zapraszam na językową podróż, która przyda się każdemu: osobom, które dopiero zaczynają przygodę z hebrajskim, pasjonatom biblistyki oraz wszystkim, którzy chcą po prostu pisać poprawnie.
PISEMNA BATALIA: Dlaczego tylko CHANUKA?
Zacznijmy od rozwiania wątpliwości. W języku polskim jedynym słusznym, zalecanym przez słowniki i tradycję zapisem jest: CHANUKA.
Dlaczego przez „Ch”, a nie samo „H” (jak w angielskim Hanukkah)?
Słowo to w oryginale hebrajskim wygląda tak: חנוכה
Kluczem do zagadki jest pierwsza litera tego słowa, czyli Chet (ח). We współczesnym hebrajskim standardowym jest to spółgłoska gardłowa, „charcząca” [χ]. W języku polskim ten specyficzny dźwięk od wieków oddajemy za pomocą dwuznaku „ch”. Jest to dla nas całkowicie naturalne, ponieważ polszczyzna jest pełna słów, które mają swoje źródło w językach żydowskich (hebrajskim i jidysz) i zapisujemy je właśnie tak:
- chałka (a nie „hałka”),
- bachor,
- cham,
- machlojka,
- chucpa.
Gdybyśmy zaczęli pisać Hanuka, łamalibyśmy konwencję, która pozwala nam poprawnie czytać te wyrazy. Ale to nie tylko kwestia estetyki – to kwestia znaczenia!
Jedna litera, gigantyczna różnica (Ch vs H)
To rozróżnienie jest kluczowe dla każdego, kto uczy się hebrajskiego. Zamiana „Ch” (oddającego literę Chet – ח) na „H” (oddającego literę He – ה) potrafi całkowicie zmienić sens słowa. Czasami prowadzi to do zabawnych pomyłek, a czasami do bardzo poważnych błędów teologicznych.
Spójrzcie na te przykłady:
1. Chwalenie vs. Obrażanie
To chyba najważniejszy przykład, który zawsze podaję uczniom.
- Hallelu-ja (zapisywane przez He – הללו-יה) – oznacza „chwalcie JHWH”.
- Challelu-ja (gdybyśmy zapisali przez Chet – חללו-יה) – pochodzi od rdzenia oznaczającego profanację i pustkę. Oznaczałoby to więc… „bezcześćcie”, nie „chwalcie”.
To dramatyczna różnica! Dlatego w polskiej transkrypcji tak pilnujemy, by He było „h”, a Chet było „ch”.
2. Namiot vs. Jedzenie
- Ohel (przez He – אוהל) – to namiot.
- Ochel (przez Chaf – אוכל) – to jedzenie.
Tutaj pojawia się arcyciekawa kwestia fonetyczna! Zauważcie, że w słowie ochel (jedzenie) występuje litera Kaf (w wersji miękkiej, tzw. Chaf – כ), a nie Chet. Dlaczego więc brzmi tak samo jak początek słowa Chanuka?
We współczesnym hebrajskim, głównie pod wpływem jidysz i wymowy aszkenazyjskiej, dźwięk litery Chet (ח) zlał się z dźwiękiem litery Chaf (כ). Historycznie były to różne głoski, ale dziś wymawiamy je identycznie – jako charczące „ch”. Dlatego właśnie tak ważne jest rozróżnianie w zapisie (ch/h), byśmy wiedzieli, czy wchodzimy do namiotu (ohel – delikatne h), czy może… do talerza (ochel – charczące ch).
Kącik dla pasjonatów i biblistów: Skąd to zamieszanie?
Możecie zapytać: „Skoro to takie jasne, to skąd wziął się ten chaos w internecie i dlaczego w książkach naukowych widuję dziwne kropki pod literami?”.
To, co stosujemy w polskiej adaptacji (zapis Chanuka), to transkrypcja popularna, przeznaczona dla współczesnego polskiego czytelnika. Jednak w ścisłej transliteracji naukowej/biblistycznej sprawa jest bardziej złożona.
Historyczne brzmienie litery Chet
W transliteracji naukowej literę Chet często zapisuje się jako „ḥ” (h z kropką). Dlaczego? Ponieważ historycznie Chet brzmiało inaczej niż dzisiaj.
- Dawniej (Biblia/wymowa orientalna): Było to [ħ] – spółgłoska szczelinowa gardłowa bezdźwięczna. Brzmienie głębsze, lżejsze, bardziej „wschodnie”, odrębne od „ch”.
- Dziś (współczesny hebrajski): Jak wspomnieliśmy wyżej – wymowa przesunęła się i Chet brzmi zazwyczaj jak [χ] (spółgłoska szczelinowa języczkowa) – identycznie jak Chaf.
Zagadka podwojenia i końcówki
A co z angielskim Hanukkah (podwójne k)? W słowie חנוכה w literze Kaf (k) gramatycznie pojawia się kropka zwana dagesz forte. Historycznie oznaczała ona fizyczne podwojenie (geminację) spółgłoski. Stąd w angielskim wzięło się „kk”. Jednak we współczesnej wymowie to podwojenie zanikło. Już nikt nie mówi „Chanuk-ka”, więc po polsku piszemy po prostu Chanuka.
Podobnie jest z końcówką. Ostatnia litera to He (ה). W tej pozycji jest ona niema – pełni funkcję tzw. matres lectionis. Służy tylko do tego, by wskazać, że na końcu wymawiamy samogłoskę „a”. Dlatego piszemy Chanuka, a nie Chanukah.
Wniosek: Gdybyśmy chcieli oddać każdy niuans starożytnej wymowy, musielibyśmy stworzyć skomplikowany system znaczków. Na potrzeby nauki współczesnego hebrajskiego wybieramy prostą, czytelną konwencję: CHANUKA.
Co znaczy Chanuka?
Nazwa święta nie jest przypadkowa. Wywodzi się z rdzenia czasownikowego: ח-נ-ך (ch-n-k)
Oznacza POŚWIĘCENIE. Święto upamiętnia moment, w którym po zwycięskim powstaniu Machabeuszy oczyszczono Świątynię Jerozolimską z pogańskich posągów i poświęcono ją na nowo (dokonano re-inauguracji ołtarza).
Chanuka a… nauka języka.
Chcesz zgłębić tajniki hebrajskich rdzeni? Jeśli fascynuje Cię to, jak jedno słowo łączy się z innymi (jak Chanuka z edukacją) i chcesz zrozumieć, dlaczego Chaf i Chet brzmią tak samo – koniecznie zapisz się na nasze kursy w Klubie Hebrajskim. Uczymy tam nie tylko, jak zamawiać kawę w Tel Awiwie, ale też pokazujemy głębię biblijnego i współczesnego języka. Niezależnie od tego, czy dopiero zaczynasz, czy chcesz szlifować niuanse – znajdziesz miejsce dla siebie!
Święto Świateł
Na koniec jeszcze jedna ciekawostka nazewnicza. Chanukę nazywamy „Świętem Świateł”. Jak to przetłumaczyć na hebrajski?
Słowo „światło” to Or (אור). Liczba mnoga to Orot (אורות). Logicznie byłoby więc powiedzieć: Chag ha-Orot. Tymczasem tradycyjna nazwa to:
חג האורים (Chag ha-Urim)
Dlaczego Urim, a nie Orot? Słowo Urim jest rzadsze, bardziej archaiczne i podniosłe. Często odnosi się nie tyle do samego światła (jako zjawiska fizycznego), co do ognia, płomieni i żaru. Używając nazwy Chag ha-Urim, podkreślamy, że jest to święto żywych płomieni.
Teraz, wyposażeni w tę wiedzę, możecie nie tylko poprawnie zapisać nazwę święta, ale też błysnąć etymologiczną ciekawostką przy chanukowych pączkach.
Chag Chanuka Sameach! (חג חנוכה שמח)
