Litera dalet (ד) to nie tylko czwarta litera w hebrajskim alfabecie, ale również znak, który nosi swoje własne znaczenie i symbolikę. Choć z pozoru może wydawać się tylko jednym z wielu znaków, jej historia i kontekst kulturowy czynią ją istotnym elementem w kulturze i języku hebrajskim.
Kształt litery dalet
Istnieje pewna niezgoda co do pierwotnego znaczenia i kształtu tej litery. Według niektórych, kształt litery mógł reprezentować drzwi lub rybę. Związek z drzwiami wydaje się oczywisty, gdyż hebrajskie słowo na „drzwi” to דלת (delet). Jednak niektórzy uważają, że pierwotny kształt litery to ryba, co prowadzi do teorii, że oryginalna nazwa litery to „dag” דג (lub 𐤃𐤂 „digg” po fenicku), czyli ryba.
David Sacks sugeruje, że zmiana nazwy litery mogła być częścią większego przestawienia nazw liter około 1600 r. p.n.e. Litera ד zmieniła nazwę z „dag” דג na dalet דלת, gdy litera נ zmieniła swoje znaczenie z נחש (wąż) na נון (ryba). Zdaniem badacza, zmiana nastąpiła, aby uniknąć zamieszania związanego z posiadaniem dwóch liter oznaczających „rybę”.
Chcesz poznać więcej liter alfabetu?
Zapisz się do nas na kurs!
Wymowa litery dalet
Podstawowa wartość fonetyczna tej litery to [d] – zresztą D w alfabecie łacińskim pochodzi od delty Δ, która wywodzi się od daleta. Jednak w starożytności w aramejskim i hebrajskim zaszedł proces osłabiania się tej litery po samogłoskach (z pewnymi wyjątkami).
W ten sposób z głoski zwartej [d] wyłoniło się [ð]. Wówczas (w tekstach z „kropkami”) litera dalet z dageszem (דּ) oznaczała [d], a bez: [ð], jak th w angielskim „this”. Współcześnie w standardowym hebrajskim funkcjonuje tylko jedna opcja wymowy tej litery: [d]. Ta druga wersja zachowała się wśród niektórych Żydów pochodzących z krajów arabskich, w tym w wymowie Żydów jemeńskich. W hebrajskim dzisiaj dla dźwięku [ð] w zapożyczeniach stosuje się zapis: ד׳. Dotyczy to przede wszystkim nazw własnych, np. dlatego, że w Izraelu żyje wielu Arabów, a w ich imionach może pojawić się właśnie taki dźwięk (litera ذ dhal).
Dalet w hebrajskim
Litera dalet (ד) może po prostu być jedną z liter rdzenia słów hebrajskich, na przykład: דת (dat) – religia, יד (jad) – ręka lub “rączka” – wskaźnik do Tory, דעת – wiedza.
W słowie דרך możemy zobaczyć kilka podobnych do siebie liter. Wizualne zapamiętanie tego słowa na początku nauki hebrajskiego może pomóc w odróżnianiu tych liter. Słowo to wymawiamy derech (przez „charczące” h) i znaczy to „droga”.
W aramejskim występuje specyficzny przyimek ד (de), zapisywany jedynie przez literę dalet. Przeniknął on do hebrajskiego w arameizmach takich jak: מצוות דרבנן (micwot de-rabanan) – „przykazania rabiniczne” oraz מצוות דאורייתא (micwot de-orajta) – „przykazania Tory”. Odpowiada on tutaj hebrajskiemu przyimkowi של (szel) wyrażającemu czyje coś jest (trochę jak angielskie „of”).
Symbolika dalet: Szema Jisrael
W najważniejszej modlitwie żydowskiej Sz(e)ma Jisrael („Słuchaj Izraelu”) wyróżnione są litery ajin (ע) oraz właśnie dalet (ד). Pojawiają się one w pierwszym oraz ostatnim słowie wersecie tej modlitwy (złożonej z fragmentów biblijnych). Ten fragment ma zasadnicze znaczenie w judaizmie, gdyż mówi (Pwt 6,4): „Słuchaj Izraelu, Pan [JHWH] jest Bogiem naszym Panem jed(y)nym”.
Te dwie litery – ajin i dalet (niejako „zawierające” w sobie ten nakaz) – tworzą razem słowo עד (ed) czyli świadek, tak jak Żydzi według tradycji mają być świadkami tego przesłania. Ma ono im towarzyszyć przez całe życie i jest zawarte w małych zwojach w mezuzach (na odrzwiach domu) i tefilinie (pudełeczka zakładane do codziennej modlitwy).
Symbolika dalet w Biblii
Midrasz Tanchuma łączy to z innym fragmentem Tory (Wj 34,14), w którym większa jest z kolei litera resz (ר) w wyrazie אחר (acher) – „inny”. Negatywną konsekwencją pomylenia liter dalet (ד) oraz resz (ר) mogłoby zatem być zapisanie, żeby służyć bogu innemu (אחר) zamiast tego, że Bóg jest jeden (אחד).
Litera dalet może też czasami (rzadziej niż litera י) zastępować Tetragram, gdyż są 4 litery Imienia Bożego יהוה – tak jak litera dalet (ד) ma wartość liczbową 4. Tetragram to dosłownie „cztery litery” Imienia Bożego JHWH, które są niewymawiane. Wówczas ten fragment może wyglądać następująco: שמע ישראל ד’ אלוקינו ד’ אחד.
Dalet (ד) jako 4 w gematrii i kabale
Litera dalet jako czwarta litera alfabetu w gematrii ma wartość równą 4. Ma to spore znaczenie, gdyż cztery są na przykład litery w Imieniu Bożym (czyli JHWH), które może być zastępowane w niektórych tekstach przez literę dalet (ד), o czym już wcześniej była mowa.
Liczba 4 ma wielkie znaczenie w judaizmie (i jego mistycznym nurcie – kabale) też z innych względów. Wyraża kosmiczną całość wszechświata, w czwórce zamyka się wiele podstawowych rzeczy przez które świat ma trwać, a najważniejsze tego przykłady to:
- cztery są biblijne matki narodu żydowskiego (mianowicie Sara, Riwka/Rebeka, Rachel, Lea);
- 4 są poziomy stwarzania świata według kabały;
- 4 są strony i 4 są podstawowe elementy świata;
- 4 są kierunki wiatrów i 4 są pory roku;
- 4 są kielichy wina w Pesach oraz cztery pytania zadawane podczas tego święta (tzw. ma nisztana);
- 4 są metody interpretacji Pisma Świętego (PaRDeS).
Ćwicz dalet i inne litery
Jeśli chcesz poznać inne litery alfabetu hebrajskiego, ściągnij nasz darmowy ebook „Alfabet hebrajski PDF z wymową”.
Jeśli chcesz poćwiczyć pismo drukowane, ściągnij nasz darmowy ebook „Alfabet hebrajski – pismo
Jeśli chcesz poćwiczyć pismo odęczne, ściągnij nasz darmowy ebook „Alfabet hebrajski – pismo odręczne”
Na bieżąco polecamy różne rzeczy na naszych social mediach: Instagram, Facebook.