Opowieść o Wieży Babel należy do najbardziej znanych fragmentów Księgi Rodzaju i pojawia się w parszy Noach. Tekst przedstawia historię ludzi, którzy po potopie postanowili się zjednoczyć, zbudować miasto oraz wznieść wieżę, „której szczyt sięga nieba”. Miało to być osiągnięcie potwierdzające ich potęgę i jedność. Bóg jednak zainterweniował, mieszając im języki i rozpraszając ich po całej ziemi. W ten sposób zakończyła się zarówno budowa miasta, jak i powstającej wieży. Opowieść ta bywa interpretowana jako metafora ludzkiej pychy, potrzeby kontroli oraz przekonania, że możliwe jest stworzenie uniwersalnej, jednolitej struktury świata. Jednocześnie sama narracja jest bardzo silnie zakorzeniona w realiach językowych swojej epoki, dlatego jej właściwy sens staje się zrozumiały dopiero w świetle znaczeń hebrajskich słów i kontekstu historycznego.
Gra językowa w historii o wieży Babel
Autor biblijny świadomie posługuje się tu grą słów, wykorzystując brzmieniowe podobieństwo między nazwą Babel (בבל) a czasownikiem balal (בלל), czyli „pomieszać”. Stąd w tekście pojawia się zdanie: „Dlatego nazwano je Babel, bo tam pomieszał [balal] Pan język całej ziemi”. Choć etymologia ta nie ma charakteru naukowego, w tekście podkreśla powiązania i sens całej opowieści. Jej zadaniem jest symboliczne wyjaśnienie, dlaczego ludzkość nie mówi jednym językiem oraz dlaczego wielkie ludzkie przedsięwzięcia, próbujące narzucić jedność całemu światu, nieuchronnie kończą się chaosem. Co istotne, hebrajska narracja opiera się również na grze innych słów. Sama wieża określana jest mianem מגדל (migdal), wywodzącym się od rdzenia גדול (gadol), oznaczającego „duży” lub „wielki”. To w sposób naturalny koresponduje z wizją monumentalnej konstrukcji mającej sięgać nieba.
Co znaczy „Wieża Babel”?
Hebrajskie słowo בבל czytane bawel ma w Biblii trzy znaczenia: oznacza miasto Babilon, wieżę z biblijnej historii oraz państwo Babilonię. Babilonia, państwo którym rządzili między innymi Hammurabi i Nabuchodonozor, wzięła swoją nazwę właśnie od miasta Babilon. Podobnie też z wieżą Babel. Hebrajski termin מגדל בבל (migdal Bawel) można byłoby dosłownie przetłumaczyć jako wieża Babilonu lub Wieża Babilońska, gdyż jest to złożenie dwóch rzeczowników (smichut), w którym drugi określa pierwszy. Tak więc hebrajskie słowo בבל (Bawel) jest terminem posiadającym kilka znaczeń, ale wszystkie łączą się ze sobą.
Dodatkową należy wspomnieć, że podobieństwo słów „Babel” i „Biblia” jest całkowicie przypadkowe. Choć w obu wyrazach pojawiają się te same spółgłoski, słowa mają zupełnie różne pochodzenie. „Biblia” oznacza po grecku po prostu „księgi”, od tego pochodzi też słowo „biblioteka”.
Historyczna Wieża Babel?
Wielu badaczy uznaje, że opowieść o Wieży Babel nawiązuje do istniejących w Mezopotamii monumentalnych budowli, zwanych zikkuratami. Najsłynniejszym z nich był Etemenanki w Babilonie – ogromna, wielostopniowa świątynia, której nazwa znaczyła „Dom fundamentu nieba i ziemi”. Zikkuraty były symbolicznymi „górami” wznoszonymi w miastach Mezopotamii, a ich kształt mógł stać się inspiracją dla biblijnej wizji wieży sięgającej nieba. Nazwa takich konstrukcji nawiązywała do semickiego rdzenia z-k-r związanego z pamięcią, a więc zikkuraty utrwalały pamięć o tych, na których cześć zostały wzniesione.
Jednocześnie Babilon był miejscem wyjątkowej wielojęzyczności. W administracji używano akadyjskiego i aramejskiego, w otoczeniu panowały dialekty sumeryjskie, a w późniejszym czasie także języki irańskie. Właśnie w takim środowisku mogła powstać opowieść o pomieszaniu mowy, będąca symbolicznym komentarzem do doświadczenia językowej różnorodności wielkiego imperium.
Niektórzy uczeni wskazują również, że narracja mogła dojrzewać w czasach panowania Persów, kiedy Żydzi żyli w diasporze babilońsko-perskiej, funkcjonując w środowisku zdominowanym przez imperialny język aramejski. Persowie stworzyli państwo rozciągające się od Egiptu po Azję Środkową i, co szczególnie istotne, wprowadzili aramejski jako oficjalny język administracji. Idea jednej mowy narzuconej wielu różnym ludom mogła być czytelnym tłem dla opowieści o Babel, w której próba stworzenia wszechogarniającej jedności kończy się sprowadzeniem chaosu. Co więcej, aramejski stopniowo wypierał język hebrajski z codziennego użytku, a w końcu został przyswojony przez Żydów jako ich własny i mówił nim na przykład Jezus.
Jeśli chcesz poznawać hebrajski krok po kroku, zapisz się na kurs Klubu Hebrajskiego!
Babel – miasto czy wieża?
Tekst biblijny wskazuje jednoznacznie, że w istocie nie ukończono ani samej wieży, ani całego miasta: „Nie dokończyli budowy tego miasta”. Nazwa Babel w tym kontekście odnosi się nie tylko do konstrukcji architektonicznej, ale do całego przedsięwzięcia urbanistyczno-ideowego, które zostało przerwane. W tradycji żydowskiej często podkreśla się, że kara dotyczyła nie tyle budowli, ile intencji twórców, którzy chcieli dzięki wywołaniu lęku i potęgi „uczynić sobie imię”. Miasto Babel jest więc symbolem projektu politycznego i społecznego, który nie może się udać, jeśli ignoruje ludzką różnorodność.
Żydzi w Babilonii i Persji – a czas powstania opowieści
Opowieść o Wieży Babel mogła powstać lub zostać zredagowana w okresie, gdy duża część narodu żydowskiego znajdowała się na wygnaniu w Babilonii, a następnie pozostawała pod władzą Persów. Właśnie wtedy obserwowano rzeczywistość wieloetnicznych i wielojęzycznych imperiów, w których jeden język – aramejski – zaczynał pełnić dominującą rolę. W takich warunkach historia o pomieszaniu języków mogła stanowić komentarz do współczesnej autorom sytuacji oraz głębszą refleksję nad tym, czym jest jedność i co się dzieje, gdy władza próbuje narzucić jednolity model kultury wielu narodom.
Potoczny sens wyrażenia „wieża babel”
W języku potocznym „wieża Babel” oznacza przedsięwzięcie z góry skazane na niepowodzenie, zwykle z powodu niemożliwych do pogodzenia różnic między uczestnikami. Może to być zarówno metafora projektu, w którym każdy mówi innym „językiem” – w sensie dosłownym lub przenośnym – jak i określenie miejsca, gdzie panuje gwar, chaos i wielojęzyczność. Współczesne użycie wyrażenia nie zawsze zachowuje religijny charakter pierwowzoru, ale odwołuje się do symboliki braku porozumienia i utraty jedności.
Wieża Babel w sztuce i kulturze
Motyw Wieży Babel stał się jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli w historii kultury. W sztuce renesansu i baroku przedstawiano ją najczęściej jako monumentalną, kolistą konstrukcję przypominającą zikkurat, czego najbardziej znanym przykładem są obrazy Pietera Bruegla Starszego. W literaturze i filozofii opowieść ta pojawia się jako metafora przekładu, wielojęzyczności, a także napięcia między jednością a różnorodnością ludzkiej kultury. W kulturze popularnej funkcjonuje jako symbol chaosu informacyjnego, nieporozumień, konfliktów technologicznych oraz prób stworzenia jednego, uniwersalnego systemu, który z definicji okazuje się niemożliwy do utrzymania.
Wieża Babel pozostaje więc jednym z najbardziej pojemnych kulturowo symboli – łączy refleksję teologiczną, historyczną, językową i antropologiczną. Jej siła wynika z tego, że jest opowieścią o języku, opowieścią przez język opowiedzianą i jednocześnie opowieścią, która próbuje zrozumieć, dlaczego świat nie mówi jednym głosem i dlaczego to właśnie różnorodność tworzy fundament ludzkiej cywilizacji.
Na bieżąco polecamy różne rzeczy na naszych social mediach: Instagram, Facebook.
